Matjé lang kréyol la asou...Fesbouk

Primié teks litérè ki paret an kréyol, sé an misié yo ka kriyé DUVIVIER DE LA MAHAUTIERE, an Bétjé Sen-Domeng (ki vini Ayiti pli ta), ki matjé'y nan lanné...1754. Non teks-tala sé "Lisette kité la plaine" ki i té an chanté ek an poem nan menm balan-an. I trapé sitelman siksé ki Jean-Jacques ROUSSEAU, mapipi (éminent/outstanding) filozof fwansé a tout moun konnet la, matjé mizik teks-la. Nan menm lépok-tala, an patjé teks ki an kréyol paret atè Sen-Domeng, men anlo, si sé pa laplipa, fè tan disparet adan ranboulzay (revolution) DESSALINES mennen an.
Apré sa, nou ka rivé Matinik an 1844, kivédi kat lanné avan labolision ladjoukann (esclavage/slavery), lè an Bétjé toujou (mé an boug ki pa té ni bitasion pis i té majistra), yo ka kriyé François MARBOT, pibliyé an transbòday (traduction/translation) fab LA FONTAINE an kréyol : "Les Bambous. Fables de La Fontaine travesties an patois créole par un vieux commandeur". Liv-tala trapé sitelman siksé tou ki yo viré pibliyé'y 5 fwa, dènié fwa-a sé té an 2002. Lè nou ka jété an zié asou Gwadloup, nou ka jwenn an Milat yo ka kriyé Paul BAUDOT, ki té notè, ki pibliyé an liv fab ek poem an kréyol, "Œuvres créoles" nan lanné 1860.
Lè nou ka viré débatjé Sen-Domeng, ki vini Ayiti lè 1é janvié 1804, aprézavwè i fè solda BONAPAT pwan lavol, nou ka wè ki, an1880, an poet yo ka kriyé Oswald DURAND, pibliyé an bel poem an kréyol éti tit-li sé "Choucoune". Lè nou fè tan dékanté pa koté Guiyàn, nou ka jwenn an misié yo ka kriyé Alfred PAREPOU ki matjé primié roman an kréyol nan lanné 1885 : "Atipa". Liv-tala fò sitelman ki l'UNESCO klasé'y adan sa i ka kriyé "œuvres représentatives de l'humanité". Annou déviré an Ayiti an 1925pou wè misié Georges SYLVAIN pibliyé an liv fab an kréyol, "Cric-Crac ? Fables de la Fontaine en langage créole par un vieux montagnard". Lè nou fè tan plonjé-désann pa koté Gwadloup adan sé lanné 1950-60 la, nou ka wè kréyasion "L'Académie Créole Antillaise" (ACRA), an krey (groupe) matjè mété doubout : Cé YVANDOC, Bettino LARA, Gilbert de CHAMBERTRAND oben ankò Germain WILLIAM. Nan lanné 1958, atè Matinik, Gilbert GRATIANT té ka mété déwò an liv fab kréyol tou (aussi/too) : "Fab Compè Zicaque". Liv-tala ka pòté lang kréyol-la wo toubannman.
Déviré an Ayiti, nou ka jwenn misié FRANKETIENNE ki pibliyé déziem roman an kréyol asou latè ek primié roman an kréyol ayisien nan lanné 1975 : "Dézafi". C. CELESTIN-MEGIE, an Ayisien tou, titak pli ta, men adan menm lanné-a, pibliyé an roman an kréyol : "Lanmou pa gen baryè". Epi an Gwadloup, nan pres menm lépok-la, Hector POULLET ek Sony RUPAIRE té ka voyé poézi kréyol la jik wotè siel épi "Pawol an bouch" (1972) ek "Gran parad ti kou baton" (1982). Nan lanné 1979, Raphaël CONFIANT pibliyé twaziem roman an kréyol asou latè ek primié roman an kréyol matinitjé : "Jik dèyè do Bondyé". Kantapou MONCHOACHI, misié sé an bidim poet matinitjé ki pibliyé :
· . Dissidans’, La Ligue, 1979.
· . Konpè lawouzé, Impr. Libres, 1980.
· . Nostrom, Paris, Éditions caribéennes, 1982.
· . Bèl-bèl zobèl, Imprimerie Desormeaux, 1983.
Apré sa, adan sé lanné 1980-2000 la,nou anni wè etsétéra matjé kréyol tijé (jaillir/to spurt out) : Térez LEOTIN, Georges-Henri LEOTIN, Daniel BOUKMAN, Judes DURANTY (JID), Serge RESTOG, JALA, Roger VALY, Paul BAMBOU, M'BITAKO, Max RIPPON, Hughes BARTELERY, Jean-Marc ROSIER, Roland DAVIDAS, Romain BELLAY, Eric PEZO kisasayésa...Ni sitelman moun ka matjé an kréyol jòdi-jou ki sa vini pres enposib sité non-yo tout. Soutou nan péyi Ayiti koté lang kréyol la vini yonn adan sé dé lang ofisiel péyi-a ek primié péyi bannzil (archipel/archipelago) la Karayib éti i vini obligatwè adan lékol.
Tou sa ka montré ki sa ? Ki moun ka matjé lang kréyol la dépi...3 siek.
Men, magré sa, an bann initil asou Fesbouk, ki pa konnet an tjou-patat, ki pa janmen ouvè an liv nan lavi-yo, ka konpwann sé yo primié ki ka matjé zépon natirel nou an. Alò, yo ka palé gra-épi-épé asou ki manniè pou matjé'y, ki koté tel mo sòti, kiles fraz ki pli natif-nalal ki tel lot kisasayésa (etc.)...Atitid sé Feskoukien-tala komik kité komik ka alé. Yo lé ba moun lison lékriti kréyol aloski yo pa té ké jenmen fè sa pou lang fwansé a. Sé moun-tala, lè yo ka aji kon sa, ka malélivé (insulter/to insult) kréyol-la, yo ka dérespekté'y davwè (parce que/because) yo ka fè konsidiré nenpot moun pé palé di lang-nou an san janmen étidié listwè'y.
Men kon an gran-grek italien, Umberto ECO, té ka di : "Facebook est la revanche des incultes."
Pawol-la di, i bien di...